انواع تمبر

انواع تمبر

به طور اصلی تمبر شاخص هزینه پستی است و به همین منظور چاپ و منتشر شده لکن هدف ثانوی دیگری را نیز با خود به همراه دارد واین هدف ثانوی به یک سلسله عوامل متعددی ارتباط دارد که چاپ و انتشار تمبر را تحت تاثیر خود قرار می دهد. از آن جمله است، تعدد خدمات پستی و استقلال نسبی موسسات اجرایی آن ، نیازهای گوناگون دستگاه های اجرایی، ارقام معینی از بعضی از قیمت ها که پست با کمبود آن تمبرها روبرو شده و سرانجام نقش جدیدی که تمبر به سهم خود در انعکاس فرهنگ ملی و سیاسی جامعه به عهده گرفته است.

همه این ها سبب شده است که تمبر در هر کشوری، انواع و اقسام گوناگونی یابد و به صور مختلف منتشر شود. لذا از این انواع شرح مختصری گفته می شود.

1-    تمبر جاری[1]- به تمبرهایی که برای مصارف کلی و عمومی پست منتشر می شود تمبر جاری یا «سری های پستی» می گویند. قطع این تمبرها از تمبرهای یادگاری کوچکتر و با تعداد بیشتر و تیراژ نسبتا زیاد چاپ می شود وتا مادامیکه کلیه آنها فروخته نشده است در باجه های پست فروخته و مصرف می شود. بنابراین ممکن است یکسری از تمبرهای جاری در مدت دو تا پنج سال یا بیشتر در باجه های پست فروخته شود.

طول مدتی که یکسری از تمبرهای جاری در دسترس قرار دارد به تیراژ اولیه آن و به تعداد و تیراژ تمبرهای یادگاری متنوعی بستگی دارد که در طول این مدت منتشر می شود.

ترتیب قیمت های[2] تمبرهای جاری شامل کوچکترین ارقام تا درشت ترین ارقام پولی است که می تواند مصرف پستی داشته باشد، از این جهت تنوع قیمت آنها و تعداد تشکیل دهنده یک سری به مراتب از یک سری تمبر یادگاری به مراتب بیشتر است. ولی از لحاظ رنگ طبق سنت معمول محدودتر و هر تمبر اغلب شامل دو یا سه رنگ بیشتر نیست.

گاه اندازه قطع تمبرهای جاری با قیمت های بالا را بزرگ تر در نظر می گیرند و گاه همه قیمت ها در قطع و اندازه یکسان به چاپ می رسد. تمبر جاری از لحاظ مصرف خدمات پستی دارای شمول و کلیتی است که سایر انواع تمبرها از آن بی بهره اند.

بدین ترتیب که در صورت لزوم تمبر جاری را می توان در همه قسمت ها از امانات، خدمات دولتی و غیره مصرف کرد ولی اغلب، دبگر انواع تمبر را جز برای مصرفی که به همان منظور منتشر شده اند نمی توان مورد استفاده قرار داد. 

2-    تمبر هوایی[3] - تمبر هوایی را از اقسام تمبر جاری باید به حساب آورد که روی آن کلمه پست هوایی یا تصویری که هوایی بودن تمبر را نمایان می سازد نقش کرده اند. 

کشورهای انگلیسی زبان از کلمه پست هوایی Ari mail یا Air Mails استفاده می کنند و عرب زبانان از کلمه برید جوی و اسپانیولی زبانان از Aereo-Correo.

تمبرهای هوایی به طور معمول ارقام خیلی ریز قیمت را ندارند.

اولین سری تمبر هوایی ایران با سورشارژ تمبرهای شیر و خورشید مشروطه در سال 1306شمسی 

 و اولین سری مستقل برای پست هوایی در سال 1309 شمسی منتشر گردید.  

3-    تمبر یادگاری[4] - تمبرهایی که به افتخار شخصیت ها و به یاد آنها و یا به یادبود بنیانگذاری موسسه و یا یک رویداد مهم اجتماعی به چاپ می رسد از این زمره اند.

تمبرهای یادگاری انعکاسی از بزرگ ترین افتخارات ملی و مهینی و تاریخی است. از موسسات اجتماعی خدمتگزار و اشخاص انسان دوست و خادمین به بشریت تمبر یادگاری تهیه می کنند که مشوق نسل های جوان مملکت باشد به همین جهت است که گاه کشورهای مختلف به مناسبت سالگرد شخص و یا موسسه و یا یک رویداد مهم و تاریخی تمبر یادگاری با موضوعی مشترک به چاپ می رسانند. مانند روز سازمان ملل، المپیک، یونسکو، یا برای شخصیت های چون گاندی و غیره.

تمبرهای یادگاری را با قیمت های ریز منتشر می نمایند تا کلیه علاقه مندان از کوچک و بزرگ بتوانند از آن به مقدار کافی خریداری کنند.

تمبرهای یادگاری هرچقدر از لحاظ تنوع رنگ در هر قطعه و تعداد قطعات در هر سری بیشتر باشد مرغوبتر است.

تمبرهای یادگاری را به مقدار کم و تیراژ محدود چاپ می کنند و برای مدت معین در باجه های پست به فروش می رسانند. در این مدت هرکسی و به هر مقدار تمبر یادگاری می خواهد می تواند به باجه ها مراجعه و اقدام به خرید نماید.

ممکن است یک تمبر یادگاری با تیراژ بسیار کم ظرف مدت دو روز به کلی فروش رسیده و تمام شود.

بعضی ها تمبر یادگاری را سه نوع تقسیم بندی کرده اند.

اول- تمبرهای یادگاری تاریخی- که تمبر با تصویر اشخاص بزرگ از این قسم به حساب می آیند و غالبا به صورت تک سری هستند.

دوم- تمبرهای یادگاری خاطره ای  - که موضوعی را یادآوری می کنند مانند تمبرهای نوروز یا سالگرد انقلاب و امثال آن که بیشتر تکیه بر تعدد قطعات آن در هر سری است.

سوم- تمبرهای یادگاری روز- که وقایع تازه و رویدادهای جاری جامعه را مجسم می نماید و بهتر است هر سری حاوی قطعات متعدد باشد. تمبرهایی که زیبای های طبیعی یک کشور را از گیاه یا حیوان یا انسان و کارهای هنری و عملی او را جلوه گر می سازد از این قسم به حساب می آید.

از آنجا که تمبر یادگاری در ارتباط با فرهنگ سیاسی و اجتماعی و تاریخی جامعه منتشر می شود، و هرچه تعداد قطعات یکسری بیشتر باشد نتیجه بهتری در بر خواهد داشت. در بعضی از کشورها گاه یکسری تمبر یادگاری را مثلا در هشت قطعه چاپ می کنند و فقط دو قطعه از آن را با قیمت مناسب و بقیه را با قیمت های اولیه بسیار ریز منتشر می نمایند.

تیراژ دو قطعه مذکور و قیمت آن دو را متناسب با سایر تمبرهای یادگاری و تیراژ شش قطعه ریز را تا ده ها برابر درنظر می گیرند. سپس مازاد قطعات ریز را خود اداره پست باطل کرده و برای صادرات و مبادله با سایر کشورها در اختیار فروشندگان تمبر قرار می دهد که در اصطلاح به آن شورت سری[5] می گویند.

ضمنا این قسمت مازاد را تمبرهای غیرقابل فروش[6] در باجه ها و قسمت اصلی را تمبرهای یادگاری قابل فروش در باجه ها می گوییم.

4-    تمبرهای دولتی [7] تمبرهای ویژه ای هستند که برای مصرف نامه های ادارت دولتی چاپ و منتشر می شود. در اکثر کشورهای جهان در ابتدا روی تمبرهای جاری کلمه سرویس service را چاپ می کردند و به این ترتیب بخشی از سری های جاری را بدین منظور اختصاص می دادند و اغلب با سورشارژ کلمه سرویس، تغییر قیمت نیز همراه بوده است.

اولین سری تمبرهای دولتی از این نوع در ایران به سال 1280 شمسی با سورشارژ تمبر یک قرانی سری دوم مظفرالدین شاه با تغییر قیمت به پنج و ده و دوازده شاهی به مصرف مکاتبات دولتی رسید.

گاهی کلمه سرویس لاتین را با کلمه فارسی مکاتبات دولتی باهم سورشارژ کرده اند همچنان که روی تمبرهای شیر و خورشید مشروطه و تاجگذاری احمدشاه آن را می بینیم.  

 

 

نخستین سری کامل تمبر دولتی در ایران که برای مصرف مکاتبات دولتی به طور مستقل به چاپ رسید و در فاصله سال های 1319 تا 1321 شمسی به جریان گذاشته شد در چهارده قطعه از پنج دینار تا پنجاه ریال قیمت اولیه آنها منتشر گردید  که در حال حاضر یکی از سری های با ارزش و نفیس تمبرهای ایران می باشد.  

5-    تمبرهای موقتی[8] - تمبرهایی هستند که به دو علت در جریان مصرف قرار گیرد.

دوم- با تغییر اوضاع و احوال سیاسی و اجتماعی و تحویل سلطنت یا تبدیل حکومت.

در بیشتر موارد کلمه موقتی را روی تمبرهای موجود سورشارژ می کنند تا وضع جدید جامعه را نشان داده باشند.  

و گاهی تمبرهای جدید موقتی به چاپ می رسانند.  

از جمله مواردی که انتشار تمبر موقتی لازم می شود کنترل تمبرهای موجود و بی اعتبار ساختن قسمتی از تمبرهاست.

6-    تمبرهای امانات[9]- پس از توسعه وظایف پست و لزوم قبول مسئولیت حمل و نقل امانات مردم، قسمت مربوط به امانات پستی در ادارات پست تشکیل گردید. به همین منظور تمبرهای ویژه ای لازم بود که هزینه فرستادن بسته امانت پستی را به صورت پیش پرداخت مشخص نماید.

در سال 1287 شمسی اولین تمبر امانات پستی را با سورشارژ تمبرهای محمدعلیشاه قاجار برای الصاق و ابطال بر روی برگه های اجازه تسلیم امانات اختصاص یافت.

در سال 1293 شمسی تمبرهای تاجگذاری احمدشاه سورشارژ شد و از سال 1337 شمسی اولین سری ویژه امانات پستی چاپ و منتشر گردید که تاکنون سه سری از این نوع چاپ شده است. 

 

7-    تمبرهای سفارشی[10]- هرچند از کلیه تمبرها برای پست سفارشی استفاده می شود، بعضی از کشورها اقدام به چاپ و مصرف تمبرهایی به نام پست سفارشی کرده اند. نمونه هایی از تمبر سفارشی نیز بوده است که به پاکت نامه الصاق و ضمیمه می شده که سفارشی بودن آن را مشخص نماید.

در ایران در زمان مظفرالدین شاه در فاصله سال های 1275 شمسی به بعد اتیکت مخصوصی تهیه شده بود که به نامه های سفارشی به منظور تشخیص آنها الصاق می شد. غیر از اتیکت مذکور در ایران تاکنون تمبر به خصوصی به عنوان تمبر سفارشی چاپ نشده است. 

8-    تمبر روزنامه[11]- در بعضی از کشورها برای پرداخت هزینه پستی حمل بسته های بزرگ روزنامه از محلی به محل دیگر، تمبرهایی به همن نام منتشر شده است. قیمت اولیه غالب این تمبرها زیاد بوده و از جمله تمبرهایی است که چاپ و تکرار آنها متوقف مانده است.

در ایرن در حدود سال 1270 شمسی روی نوارهای کاغذی مخصوصی که مناسب برای بستن دور یک روزنامه لوله شده یا تا شده بود تمبرهای مصرفی مطبوعات را با عکس ناصرالدین شاه و کمی شبیه به سری ناصری طلایی چاپ کرده و مورد استفاده قرار دادند. هریک از این کاغذها را، تمبر بستن روزنامه میگوییم که در حقیقت یک تمبر بی دندانه با حاشیه بزرگ که از دو طرف کشیده و طولانی شده است تشکیل می دهد. 

بعدها که تمبر بستن روزنامه به کلی مصرف گردید از سال 1285 شمسی هنگام تحویل روزنامه ها و مطبوعات خارجی به گیرندگان آن ، هزینه پستی اضافی به مبلغ دوشاهی دریافت ودوشاهی تمبر با سورشارژ منطبعات تمبر دوشاهی سری محمد علیشاه ابطال می گردید.

اتیکت های مربوط به پست سفارشی را نیز با مهر منطبعات سورشارژ و به همان ترتیب مصرف می کردند.

9-    تمبر تلگراف[12] - در گذشته اغلب کشورها تمبرهایی برای دریافت هزینه های تلگراف چاپ و به مصرف رسانیده اند- پست ایران تمبر تلگراف تاکنون نداشته است.

10-تمبرهای نمونه[13] - تمبرهایی است که روی آن کلمه نمونه را سورشارژ می کنند و بدین ترتیب تمبر، ارزش مصرف پستی خود را از دست می دهد.

11- تمبرهای مجازی[14] - تمبرهایی هستند که چاپ و منتشر شده اند ولی از طرف حکومت به رسمیت شناخته نشده اند.

تمبرهای ایران از این لحاظ به دو دسته تقسیم می شوند:

اول- تمبرهایی که دولت اقدام به چاپ کرده است.لکن بنا به عللی از انتشار و مصرف آن در پست منصرف شده ، مانند تمبر یادبود پنجاهمین سال سلطنت ناصرالدین شاه و سری معروف به سلاطین و سری معروف به دیوانی و امثال آن که با وجود مخالفت دولت به دست علاقه مندان رسیده است. 

دوم- تمبرهایی که به وسیله اشخاص یا دستجات مخالف دولت مرکزی در نقاط مختلف کشور چاپ و یا با سورشارژ تمبرهای قانونی منتشر شده و به مصرف رسیده است.

معروف ترین اینگونه تمبرها، تمبر معروف به تمبر مشهد می باشد.

تمبرهای احمدشاه با سورشارژ ملت کازرون و جمهوری طلبان غرب و تمبرهای میرزا کوچک خان جنگلی و ستارخان از این نوع می باشد.

12-تمبرهای محلی [15]- این تمبرها را برای مصارف پست شهری و یا ارسال نامه به حومه های شهر تهیه می کردند و تنها مصرف محلی داشته است.

در ایران اولین مرتبه به سال 1280 شمسی تمبرهای معروف به چاپ تهران سورشارژ Tehran P.L برای پست شهری اختصاص یافت. 

این روش در مورد نمونه های دیگری از تمبرها تا مدتی ادامه یافت ولی تمبر جداگانه ای برای پست شهری و محلی چاپ و منتشر نگردید.

13-تمبرهای دو قیمتی[16]- رویدادهای اجتماعی و حدوث وقایع غیرقابل پیش بینی دولت را از نظر مالی در تنگنا قرار می دهد. در اینگونه موقع دولت ناگزیر از مخارجی می شود که به طور فوق العاده گریبانگیر بودجه مملکت شده است لذا به منظور تامین قسمتی از این مخارج اقدام به چاپ تمبرهایی با دو قیمت می کند که به صورت به اضافه (+) بر روی تمبر دیده می شود و فقط رقم قیمت اول از سمت چپ به هزینه پستی تعلق می گیرد و رقم دست راستی را به عنوان کمک بلاعوض از مردم وصول می کنند.

نمونه اینگونه تمبرها در ایران تمبری است که به سال 1341 شمسی به منظور کمک به زلزله زدگان قزوین منتشر گردید.

تمبرهای بوعلی سینا و سعدی نمونه های دیگر آن است. 

گاهی به کمک سورشارژ قیمت اصلی تمبر را کمی بالا می برند و مبلغ اضافی را برای امر مورد نظر اختصاص می دهند.

14-تمبرهای مخصوص کسر تمبر[17]- محدودی از کشورهای جهان در مقابل نامه هایی که هزینه پستی غیرکافی یعنی کسر تمبر دارد اقدام به چاپ تمبرهای ویژه ای کردند که به چنین نامه هایی الصاق و وجه آن را از گیرنده نامه دریافت می کردند. ایران از این گونه تمبرها نداشته است.

15- تمبرهای نظامی[18]- این تمبرها که بیشتر جنبه وصول مالیات جنگی دارد در زمان جنگ به منظور کمک به تامین بودجه های نظامی در جریان پست قرار میگیرد و به طور معمول انتشار آن دو وجه دارد:

اول- قسمتی از تمبرهای موجود را با قیمت جدید سورشارژ می کنند.

دوم- به طور جداگانه اقدام به چاپ یکسری تمبر می نماید تا مصرف کنندگان به نسبت معینی از هزینه پستی ، اینگونه تمبرها را نیز خریداری و به نامه الصاق نمایند.

16-تمبرهای اشغالی [19] - تمبرهایی است که به وسیله کشور فاتح که تمام یا قسمتی از مملکت دیگر را اشغال نظامی کرده است برای مصرف پستی مردم نقاطی که در اشغال دارد منتشر می شود. به طور معمول تمبرهای موجود در پست نقاط اشغالی را سورشارژ کرده و به مصرف می رسانند. همچنان که انگلیسی ها به دنبال یک توطئه سیاسی در جریان جنگ بین الملل اول توانستند به طور موقت بوشهر را اشغال نظامی کنند و تمبرهای احمدشاه و تاج گذاری احمدشاه موجود در اداره پست را سورشارژ کردند که به مدت هفتاد روز در پست مورد استفاده قرار گرفت.

در صورتی که قوای اشغالی حکومت مرکزی را ساقط و مملکت را در اختیار گیرد تمبرهای اشغالی با طرح دلخواه خود چاپ و منتشر می کند.

17-تمبرهای متفرقه[20] - در هر کشوری به مقتضای مسئولیت های اجرایی پست و سنت های فرهنگی تمبرهای متفرقه ویژه ای یافت می شود که اغلب آن ها مخصوص خود آن کشور بوده و نظیر آن کمتر در کشورهای دیگر ملاحظه شده است . انواع این تمبرها تحت عنوان تمبرهای متفرقه طبقه بندی می شود .

مهمترین نمونه این تمبرها در ایران تمبرها ی خیریه است که در فاصله سال های بعد از جنگ جهانی اول به عنوان تمبرهای خیریه رشت و تهران و تبریز و خوی و غیره به منظور کمک به بینوایان این شهرها چاپ و در همان شهرها به مصرف پست رسید . بعدها پس از تشکیل جمعیت شیر و خورشید سرخ از سال 1331 شمسی تمبر خیریه ای به مبلغ نیم ریال چاپ و به نامه های سفارشی الصاق گردید. و از آن به بعد از این تمبرها با قیمت  های مختلف چاپ و مورد استفاده در قسمت پست ، تلگراف، امانات و غیره قرار گرفته است که وجوه دریافتی به حساب شیر و خورشید سرخ واریز می شد. 

نمونه های دیگر این گونه تمبرها  در ایران تمبرهای چاپ تهران معروف به سری صد تومانی و تمبرهای شیر و خورشید مشروطه با سورشارژ 1334 برای الصاق روی بروات و بارنامه های پستی و همچنین تمبرهای احمد شاه و شیر و خورشید مشروطه با سورشارژ چاپارخانه و Relais برای هزینه پستی پاکت های بین راه و تاکس و غیره می باشد.

18-تمبرهای قلب[21]-  در گذشته که اطلاعات راجع به تمبر مختصر بوده و گردآورندگان تمبر به جزئیات تمبرشناسی واقف نبودند ، زمانی که یک سری تمبر و یا یک قطعه از آن سری قیمت فوق العاده زیادی پیدا می کرد ، سودجویان غیر مسئول دست به کار می شدند و اقدام به تهیه کلیشه از روی آن تمبر کرده و آن را چاپ و به فروش می رسانیدند . در آن زمان عده ای معدود متوجه می شدند ولی بعدها موضوع دستگیر بسیاری از گردآورندگان تمبر شده بود که این تمبرها تقلبی است .

تمبرهای قلب چون با فاصله زمانی نسبت به تاریخ انتشار تمبر اصلی تهیه می گردد از لحاظ جنس کاغذ و چسب و رنگ تمبر و طرز چیده شدن حروف روی تمبر و سایر موارد با تمبر اصلی اختلاف دارد .

در ایران از میان تمبرهای تقلبی دوره قاجار و به خصوص بسیاری از سورشارژ های این دوره را تقلبی چاپ کرده اند.

برای تشخیص اصل از بدل باید به تمبرشناسان قدیمی مراجعه کرد و تایید آن ها را گرفت.

تمبرشناسان قدیمی و مورد اعتماد برای تایید یک تمبر مهر کوچک اسم یا نشان خود را در گوشه ای در پشت تمبر می زنند . چنین تمبری را تایید شده می گویند و باید تاییدکننده مورد اعتماد خریدار چنین تمبری باشد و بداند که دیگران او را قبول دارند.

19-تمبرهای مخدوش[22]- تمبرهایی هستند که به نحوی از انحا دستکاری شده اند تا آن را با قیمت بالاتر به فروش برسانند . ممکن است به کمک مواد شیمیایی رنگ تمبری را تغییر دهند یا دندانه ان را بریده به عنوان بی دندانه عرضه کنند  یا قسمت های سالم دو تمبر پاره را به هم وصل کنند که یک تمبر به ظاهر بی عیب قلمداد شود و امثال آن، اینگونه تمبرها مخدوش و در زمره تمبرهای قلب به حساب می آید.

20-کارت و پاکت پستی[23]- ادارات پست یک تمبر از تمبرهای سری جاری را با هزینه پستی روی کارت یت پاکت در قسمت بالا سمت راست چاپ می کنند ، نامه های هوایی[24] که به صورت پاکت تا می شود از این زمره است.

کارت ها برای پیام های کوتاه بوده و گاهی به طور مضاعف تهیه می شده که یکی هم برای پاسخ دهنده بوده است.

چاپ تمبر روی پاکت ها در اکثر موارد بدون رنگ می باشد .

یادآوری- تمبرهای غیر پستی که از طرف دستگاه های اجرایی و موسسات رسمی یا اشخاص متفرقه چاپ می شود از لحاظ گردآوری به کلی فاقد ارزش است.

---

[1] Definitives Stamp

[2] Range Of Values

[3] Airmail Stamp

[4] Souvenir Stamp

[5] The unfinished set

[6] Unsaleable

[7] Service : Official stamps

[8] Provisionals stamps

[9] Parcel post stamps

[10] Registration stamps

[11] Newspaper stamp

[12] Telegraph stamp

[13] Sample: Specimen stamps

[14] Bogus stamps

[15] Postage Local Stamps

[16] Semi Postage Stamps

[17] Postage Duc stamps

[18] War Tax stamps

[19] Occupation Stamps

[20] Others Stamps

[21] Forgery Stamps

[22] Fakes

[23] Postcards & postage Envelopes

[24] Aerogramme